Zwolse kunstenaar schildert ‘noodgedwongen’ eigen Escher-kunstwerk wit
Op 27 maart 2022 is het vijftig jaar geleden dat kunstenaar Escher overleed.
Het Beijers Naudé Gymnasium in Leeuwarden wilde Escher, geboren te Leeuwarden, eren door een levensgroot Escher–schilderij tot stand te brengen. De Zwolse kunstenaar Dennie Boxem kreeg de opdracht om het werk te creëren en in maart 2022 aan de school op te leveren. 500 leerlingen en 60 medewerkers zouden vervolgens de puntjes op de ‘i’ zetten door o.a. symbolen en figuren toe te voegen aan het werk.
Op 3 maart liet Boxem in een uitzending van RTV Oost weten dat het allemaal niet doorgaat (Zwolse kunstenaar Dennie Boxem moet noodgedwongen zijn Escher-schilderij witten - RTV Oost). Enigszins terneergeslagen grijpt de kunstenaar naar een witte verfroller en begint met het uitwissen van zijn creatie (zie hieronder).
Bron: Zwolse kunstenaar Dennie Boxem moet noodgedwongen zijn Escher-schilderij witten - RTV Oost).
© Maureen Lenters
Boxem legt uit dat hij door de M.C. Escher Company (Copyright & Licenties – M.C. Escher – The Official Website (mcescher.com) is gesommeerd om een inbreuk op het auteursrecht te staken en over te gaan tot vernietiging van zijn werk. Zijn doek bevat namelijk nabootsingen van verschillende werken van Escher (hieronder, boven: het werk van Boxem, onder: 3 voorbeelden van gebruikte Escher-werken: Kringloop1938, Lucht en water I 1938, Klimmen en Dalen 1960).
Bron: Zwolse kunstenaar Dennie Boxem moet noodgedwongen zijn Escher-schilderij witten - RTV Oost).
© Vincent Corjanus
Bron (v.l.n.r.):
https://mcescher.com/nl/galerij/meest-populair/
https://www.escherinhetpaleis.nl/verhaal-van-escher/lucht-en-water/
https://mcescher.com/nl/product/poster-klimmen-en-dalen-groot/
Naar aanleiding van de brief had Boxem even ‘gegoogled’ op de gevolgen van een schending van het auteursrecht en was hij zich kapot geschrokken (vier jaar gevangenisstraf!?). Hij koos eieren voor zijn geld en deed wat de M.C. Escher Company hem opdroeg; de witte kwast eroverheen!
Het is duidelijk dat er op de werken van Escher nog auteursrecht rust (tot 70 jaar na zijn dood). Of de M.C. Escher Company het auteursrecht in dit geval kan inroepen om de openbaarmaking van het werk van Boxem, de leerlingen en medewerkers van de school te verbieden, is minder evident.
De M.C. Escher Company zal zich ongetwijfeld op het standpunt hebben gesteld dat de creatie van Boxem niet meer is dan een combinatie van (ongeautoriseerde) gewijzigde verveelvoudigingen van bestaande werken van Escher. Maar moet er niet anders gekeken worden naar het werk van Boxem (‘appropriation art’)? Zou Boxem zich niet kunnen beroepen op een uitzondering op het auteursrecht?
Zoals bijna altijd, hangt het af van de omstandigheden van het geval. Het auteursrecht kent geen uitzondering voor appropriation art, maar wel wettelijke beperkingen zoals de parodie en het citaatrecht. Een beroep op laatstgenoemde beperking zou kunnen slagen als Boxem helder zou weten te onderbouwen dat hij met zijn creatie commentaar levert op het werk van Escher.
Wat daar verder ook van zij; vanuit het oogpunt van Boxem is het begrijpelijk dat hij tegemoet is gekomen aan de wens van de M.C. Escher Company. Het eren van Esscher op een wijze die wordt afgekeurd door diens nabestaanden zal mogelijk nogal wrang voelen.
Het vraagstuk van de ‘appropriation art’ is het vraagstuk van de botsing van auteursrecht en creatieve uitingsvrijheid en speelt bepaald niet alleen in de beeldende kunst (denk bijvoorbeeld ook aan sound sampling). Het in een eigen (kunst)werk overnemen van het werk van een ander ligt ingewikkeld en soms gevoelig. Zeker onder de noemer ‘een ode aan’ is het geen vrijbrief om het bewonderde werk prominent over te nemen.
Collectieve beheersorganisatie Pictoright heeft het onderwerp (in relatie tot beeldgebruik) recentelijk onder de aandacht gebracht in de vorm van een ‘Richtlijn Appropriation art’ (Pictoright_AA_richtlijn_2021-1.pdf). Voor kunstenaars die voornemens zijn op enige wijze het (beschermde) werk van een ander te (her)gebruiken, verdient het de aanbeveling om deze richtlijn eens te bekijken en daarbij ook zeker het beschouwende artikel van Marcel de Zwaan (Tol der vaagheid: een richtlijn voor ontleningskunst, ATR 2021/4, ATR 2021-4 -MdZ - Tol der vaagheid_een richtlijn voor ontleningskunst.pdf (bremerdezwaan.nl)) te lezen.
Auteur: Corstiaan Kan